Lễ hội là dạng thức hoạt động văn hóa tổng hợp, đồng
thời đây còn là một môi trường giáo dục tinh thần và phổ cập những giá
trị văn hóa dân tộc trong nhân dân. Lễ hội liên quan hoặc có nội dung
tôn giáo xuất phát từ nhu cầu tâm linh chính đáng của con người, đặc
biệt là đối với những tôn giáo đã được bản địa hóa, đã có một quá trình
thích nghi với đời sống của cộng đồng hay của địa phương.
Qua
lễ hội, con người có dịp thăng hoa những giá trị đời sống nội tâm, có
điều kiện hòa nhập vào không khí chung, từ đó tạo nên niềm vui chung
của cộng đồng trong một làng quê, hay một vùng nào đó.
Cho
nên, có thể nói từ xưa đến nay lễ hội là một trong những môi trường
nhằm giáo dục nếp sống văn hóa một cách nhẹ nhàng, tế nhị, đặc biệt là
với những lễ hội tại các di tích lịch sử - văn hóa lâu đời ở đất nước
ta.
Từ xa xưa, các bậc tiền nhân đều đã có sự chú ý đến tính
giáo hóa trong lễ hội, cho mọi người, cho trẻ em đến người lớn tuổi, từ
tầng lớp bình dân đến giới trí thức. Không như giáo dục trên giảng
đường, giáo dục trong lễ hội đặc biệt nhấn mạnh sự cảm hóa mỗi cá nhân
theo nếp chung của cộng đồng mà cá nhân đó đang chung sống, kể cả những
tập quán truyền thống của những thế hệ trước đã qua rất lâu trong lịch
sử. Mỗi nền văn hóa, mỗi phong tục tập quán đều bắt nguồn từ những
chuẩn mực giá trị được thiết định từ sâu xa trong lịch sử dân tộc, của
đất nước. Dù muốn hay không thì mỗi thế hệ tiếp nối đều phải đón nhận
sự chi phối ấy từ truyền thống lịch sử của dân tộc mình, trong đó có
những tập quán tốt đẹp, những di sản văn hóa giá trị có tính dân tộc.
Qua lễ hội, tính giáo dục cộng đồng, tập thể được mọi người đón nhận
với thái độ cởi mở và hồ hởi hơn. Điểm quan trọng nhất trong các lễ hội
lớn, dẫu có nội dung cổ truyền, tôn giáo, hay mang tính hiện đại, thì
mỗi cá nhân tham dự một cách tự nguyện đều cảm thấy mình là thành viên
không thể tách rời cộng đồng trong lễ hội ấy. Nếu các nhà tổ chức có
cách tổ chức khéo léo, thích nghi, thì các lễ hội sẽ có sức thu hút
lớn, thông qua những nghi lễ tôn giáo và những hoạt động hội có giá trị
tư tưởng thẩm mỹ và nghệ thuật. Bởi mỗi khi cảm xúc trong mỗi cá nhân
được gợi mở và dâng trào qua các hoạt động lễ nghi trong lễ hội, thì
tính cá nhân sẽ bị xóa nhòa, mỗi tham dự viên sẽ cảm nhận mình thuộc về
một cộng đồng thiêng liêng, cao quý. Điều đó sẽ in sâu vào tâm thức mỗi
người, trở thành những dấu ấn khó phai nhòa.
Phần nghi lễ của
ngày hội thường mang tính giáo dục và tưởng niệm sâu sắc. Đây là phần
không thể thiếu trong bất kỳ lễ hội nào. Dù là hội lớn hay hội nhỏ cũng
phải có phần nghi lễ với những nghi thức quy định rất chặt chẽ, nghiêm
túc và thể hiện một cách rất công phu, đầy niềm tin sâu sắc. Phần nghi
lễ này có rất nhiều loại hình khác nhau tùy thuộc vào nội dung lễ hội
và tôn giáo, tín ngưỡng, kỷ niệm sự kiện lịch sử hay tưởng niệm danh
nhân văn hóa, anh hùng dân tộc v.v… Yếu tố nghi lễ trong lễ hội là rất
quan trọng, nó tạo nên giá trị tâm linh thiêng liêng, tính thẩm mỹ,
hình thành một tâm thức chung cho cộng đồng tham dự lễ hội.
Nghi
lễ trong lễ hội là tổng thể gồm những hoạt động văn hóa mang tính
thiêng liêng. Nghi lễ này được hình thành từ phong tục tập quán của dân
tộc, quan niệm của tôn giáo, đồng thời cũng còn chịu ảnh hưởng bởi tính
thời đại.
Nghi lễ trong lễ hội tạo nên môi trường mà ở đó con
người có thể có sự cảm thông với nhau, tạo ra sinh khí mới – đặc biệt
là các lễ hội diễn ra vào mùa Xuân. Đồng thời lễ hội còn tạo nên môi
trường sống hài hòa, đoàn kết xóm làng, khơi dậy niềm tự hào về truyền
thống lịch sử, văn hóa của nơi diễn ra lễ hội. Lễ hội còn tạo điều kiện
cho mọi người được trở về quê cũ, thăm lại dấu tích liên quan đến các
anh hùng dân tộc, các sự kiện lịch sử, hay những vùng đất văn hóa… Hàng
năm ở nước ta có rất nhiều lễ hội, như hội Chùa Hương, Chùa Thầy, Yên
Tử, Chùa Bà Đen, Đền Hùng, Đền Gióng, Đền Kiếp Bạc v.v… đã thu hút rất
đông người bản xứ cũng như khách thập phương nô nức trẩy hội.
Lễ
hội của người Việt Nam chúng ta có những vẻ đẹp muôn màu, đậm dấu ấn
văn hóa truyền thống. Trong lễ hội, mỗi người tự tìm thấy, tự cảm nhận
được những giá trị của tâm hồn Việt. Có thể nói, lễ hội là môi trường
góp phần giáo dục con người nhận thức về truyền thống văn hóa dân tộc
để từ đó xây dựng môi trường sinh thái văn hóa ngày càng khởi sắc,
trong xu thế nhân loại ở thế kỷ XXI – kỷ nguyên của trí tuệ và toàn cầu
hóa.
Non Hương – Quý Đông
(VHPG, số 1 Xuân Ất Dậu, 2005)