Như chúng ta biết con người có thể sinh vào một trong 6 cõi, tuỳ thuộc vào những nghiệp chúng ta tạo. Được sinh làm thân người chúng ta có cơ hội thọ hưởng nhiều lợi thế. Nếu chú ý đến những ưu điểm này, chúng ta sẽ nhận thấy rằng cuộc sống rất quý báu vì nó cho chúng ta cơ hội để phát triển tâm linh. Ví dụ, nếu so sánh với thú vật, con người có nhiều lợi thế hơn như: thức ăn, nơi ở tốt hơn và thoát khỏi sự săn bắt; nhưng ưu điểm cao hơn hết của con người là cơ hội phát triển tâm. Nhờ tâm phát triển chúng ta giải thoát, giải thoát người khác khỏi khổ đau.

Con người có một tiềm năng vô hạn. Tiềm năng này có thể được nhận rõ chỉ khi chúng ta biết đánh giá nó đúng. Do vậy, chúng ta cần thường suy ngẫm cơ hội đặc biệt mà chúng ta có. Nếu chúng ta đánh giá cao giá trị cuộc sống này, nhất định chúng ta sử dụng nó một cách sáng suốt. Và chúng ta sẽ cảm thấy rằng cuộc sống trở nên đầy ý nghĩa.

Trong tâm của chúng ta có 84 ngàn loại phiền não khác nhau, chúng tạo ra khổ đau tinh thần hay bệnh nội tâm. Bệnh này có từ vô thỉ và tồn tại đến vô chung. Chúng chấm dứt khi chúng ta diệt trừ tâm cấu nhiễm. Ví dụ, nếu chúng ta không vượt qua những tham đắm, căn bệnh tồn tại trong tâm chúng ta như một cơ khát không bao giờ thoả mãn. Cảm giác không thoả mãn và thất vọng liên tục khởi lên. Cũng vậy, các loại phiền não khác như giận dữ, ghen ghét, ích kỷ sẽ tiếp tục làm cho tinh thần chúng ta khổ đau khi chúng khởi lên trong tâm của chúng ta.

Tuy bị khổ đau từ vô thỉ do những cơn bệnh này gây nên, chúng ta có một cơ hội để diệt trừ chúng hoàn toàn. Đức Phật đưa ra 84 ngàn pháp môn tu tập khác nhau để đối trị những căn bệnh này, không giống như các loài chúng sanh khác, con người có cơ hội tiếp thu những phương pháp này và áp dụng một cách thực tiễn. Như vậy y cứ vào lời dạy của đức Phật chúng ta có thể từ từ chế ngự và cuối cùng loại trừ tất cả phiền não, và khổ đau.

Nói chung, có 3 cách chúng ta có thể sử dụng cuộc sống này để nhận rõ được tiềm năng của nó. (1) Chúng ta có thể sử dụng nó để bảo đảm rằng trong những kiếp vị lai chúng ta sẽ sanh làm người, có đủ những điều kiện cần thiết cho một cuộc sống hạnh phúc và ý nghĩa. (2) Chúng ta có thể sử dụng nó để thoát khỏi khổ đau. (3) Chúng ta có thể sử dụng nó để chứng đạt giác ngộ hoàn toàn, vì mục đích cứu độ chúng sanh.

Với nhân tâm, chúng ta có thể hiểu các sự hiện hữu trong quá khứ và vị lai. Sự hiểu biết này giúp chúng ta suy nghĩ vượt khỏi thiên kiến của cuộc sống ngắn ngủi này và quan tâm đến lợi ích của các cuộc sống trong tương lai. Có thể kết luận rằng trong tương lai nếu muốn sinh về thiện xứ, chúng ta phải tạo nhân ngay từ bây giờ, trong cuộc sống này.

Làm sao chúng ta có thể làm được điều này? Chúng ta có thể tạo nhân cho sự tái sinh làm người trong kiếp vị lai bằng lối sống đạo đức trong đời này. Chúng ta có thể tạo ra một thân hình đẹp đẽ bằng cách thực hành kiên nhẫn. Chúng ta có thể tạo ra cuộc sống giàu sang bằng cách thực hành bố thí. Chúng ta có thể tạo nhân cho những gì chúng ta ước muốn hoàn thành bằng lối sống đạo đức với tâm an lạc. Chúng ta có thể tạo ra nhân để có một tâm an bình thông qua thực hành thiền định và chúng ta có thể diệt trừ vô minh và giải quyết mọi vấn đề nội tại bằng cách phát triển trí tuệ. Chúng ta có thể tạo ra nhân đầy đủ sức khoẻ và thọ mạng bằng cách bảo hộ cuộc sống và giúp người bệnh. Chúng ta cũng có thể phòng hộ mình khỏi sinh vào các loài thấp hèn vào bảo đảm rằng chúng ta sinh làm người hay trời qua việc cúng dường, quy y, lễ bái Phật, Bồ tát, Thánh. Nói tóm lại chúng ta có thể sử dụng cuộc sống này để tạo ra nhân cho những điều kiện tốt mà chúng ta ước muốn có được trong tương lai.

Chúng sinh không phải là người như thú không có cơ hội này, dù chúng có được những khả năng đặc biệt. Ví dụ một số thú vật rất khôn ngoan trong các việc săn mồi, tìm thức ăn, bay cao, nhưng chúng không thể tu tập đạo đức, ngay cả chúng không có khái niệm này. Tất cả chúng sinh, kể cả côn trùng, có thể phạm ác nghiệp, nhưng chỉ có con người có cơ hội thanh tịnh hoá ác nghiệp. Chúng ta có thể thanh tịnh hoá nghiệp cực ác qua việc trì tụng một số danh hiệu Phật.

Tuy nhiên, được sinh làm người trong kiếp vị lai, chúng ta không thoát khỏi khổ đau. Tất cả chúng sinh trong 6 cõi luôn gặp chướng ngại. Họ phải chịu khổ đau của sinh, già, bệnh, chết, bất toại ý, chướng ngại…trong nhiều kiếp. Vòng sinh tử khổ đau này gọi là luân hồi. Được làm người chúng ta có thể hiểu được tại sao chúng ta bị vướng mắc trong vòng luân hồi và những gì gây nên sự sinh tử, và làm thế nào để thoát khỏi luân hồi. Hiểu biết như vậy chúng ta sẽ ước nguyện thoát khỏi luân hồi và chứng đạt sự giải thoát vĩnh viễn. Sự ước nguyện này gọi là xuất ly. Nếu, với động cơ này, chúng ta tu tập đạo đức, thiền định và trí tuệ, cuối cùng chúng ta diệt trừ tất cả phiền não và thoát khỏi luân hồi và mọi khổ đau.

Tuy nhiên, sự giải thoát hoàn toàn khỏi phiền não và khổ đau không phải mục đích lớn nhất của chúng ta trong cuộc sống con người. Nếu chúng ta quán sát khổ đau của người khác chúng ta sẽ thấy rằng tất cả chúng sinh đều bị vướng mắc trong luân hồi, chịu nhiều khổ đau, và nếu chúng ta nương vào giáo lý Đại thừa, chúng ta có thể phát triển lòng từ vĩ đại đối với tất cả chúng sinh đang khổ đau. Chúng ta thấy rằng cách duy nhất chúng ta có thể bảo vệ họ thoát khỏi khổ đau là phát triển mọi khả năng và tính chất của một vị Phật. Chúng ta sẽ quyết định dõng mãnh để trở thành Phật vì mục đích cứu độ chúng sinh. Tâm đặc biệt này gọi là tâm bồ đề, hay tâm giác ngộ. Một khi chúng ta phát triển tâm bồ đề chúng ta trở thành một vị Bồ tát và sống lối sống bồ tát. Chuẩn mực của lối sống của một vị bồ tát là thực hành 6 điều hoàn thiện: bố thí, trì giới, nhẫn nhục, tinh tấn, thiền định, trí tuệ. Nếu chúng ta tinh thành thực hành 6 điều hoàn thiện này, cuối cùng chúng ta chứng đạt giác ngộ hoàn toàn và trở thành một vị Phật.

Như thái tử Tất-đạt-đa sử dụng cuộc sống con người để tu tập chánh pháp và chứng đạt giác ngộ. Chúng ta cũng có thể sử dụng cuộc sống quý báu này để hoàn thiện việc Phật đã làm. Nếu chúng ta nhận thấy rằng cuộc sống này có một tiềm năng vĩ đại như vậy, chúng ta sẽ cảm thấy may mắn vô cùng, và chúng ta sẽ quyết định không lãng phí thời gian trong những hoạt động vô nghĩa. Chúng ta sử dụng thời gian cho việc tu tập chánh pháp.

dịch từ (Gyatso, Geshe Kelsang, Introduction to Buddhism: An Explanation of the Buddhist Way of Life, New Delhi: New Age Books, 2002:31-34.)

(Đăng trên báo Giác Ngộ, số: 244: 14-15)